محسن قاسمی در این یادداشت، از رویداد عهدهداری حسابداری شرکت ملّی نفت ایران توسط زندهیادان حسن سجادی نژاد و اسمعیل عرفانی و بنیانگذاری دانشکده حسابداری و علوم مالی شرکت ملّی نفت ایران به عنوان نخستین موسسه آموزش عالی حسابداری ایران به عنوان برجستهترین و تاثیرگذارترین پیامد نهضت ملّی شدن صنعت نفت بر حسابداری کشور یاد کرد و این رویداد را به مثابه رنسانسی در تاریخ حسابداری ایران توصیف کرد.

 

به گزارش پایگاه اطلاع‎رسانی انجمن حسابداران خبره ایران، متن کامل یادداشت محسن قاسمی، دبیرکل انجمن با عنوان «نهضت ملّی شدن صنعت نفت و رنسانس حسابداری در ایران» که به مناسبت فرارسیدن 66امین سالگرد ملّی شدن صنعت نفت ایران نوشته شده است به شرح زیر است:



«نهضت مشروطه» (1285 هـ.ش.)، «نهضت ملّی شدن صنعت نفت» (1329 هـ.ش.)، و «انقلاب اسلامی» (1357 هـ.ش.) که هر کدام به فاصله حدود سه دهه پس از یکدیگر به وقوع پیوستند را می‎توان برجسته‎ترین و تاثیرگذارترین رویدادهای تاریخ معاصر ایران دانست. با این که هر یک از این نقاط عطف تاریخی دارای تاثیرات گسترده‎ای بر عرصه‎های مختلف اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، و فرهنگی کشور بوده‎اند، ولی برای ما حسابداران طبعاً تاثیرات این رویدادها بر دانش و حرفه حسابداری ایران بیشتر مورد توجه است.

 

با این نگاه، تاسیس «دیوان محاسبات کشور» به عنوان نخستین نهاد حسابداری کشور و تصویب «قانون محاسبات عمومی» به عنوان نخستین قانون حسابداری کشور را می‎توان برجسته‎ترین و تاثیرگذارترین پیامدهای نهضت مشروطه بر حسابداری ایران دانست. در این ارتباط گفتنی است، با توجه به این که در زمان وقوع این دو رویداد هنوز واژه «حسابداری» توسط فرهنگستان اول (1314-1333 هـ.ش.) آفریده نشده بود، در ایران نیز همانند کشورهای عربی و دیگر کشورهای منطقه از واژه «محاسبه» به عنوان معادل «Accounting» استفاده می‎شد. بنابراین، به زبان امروزی، دیوان محاسبات کشور را می‎توان «سازمان حسابداری کشور» و قانون محاسبات عمومی را میتوان «قانون حسابداری عمومی» نامید.

 

از برجسته‎ترین و تاثیرگذارترین پیامدهای انقلاب اسلامی بر حسابداری کشور نیز می‎توان به انحلال «کانون حسابداران رسمی ایران» (1357 هـ.ش.)، تصویب «قانون تشکیل سازمان حسابرسی» (1362 هـ.ش.) و تاسیس «سازمان حسابرسی» (1366هـ.ش.) اشاره کرد. البته هر چند دیدگاه صاحب‎نظران حسابداری کشور درباره چگونگی تاثیرگذاری این رویدادها بر حسابداری ایران متفاوت و بعضاً متضاد است؛ ولی تقریباً اکثر قریب به اتفاق آنان درباره اهمیت کلیدی این رویدادها بر حسابداری ایران اتفاق نظر دارند.

و اما به باور نگارنده این یادداشت، خلع ید «شرکت نفت ایران و انگلیس» از همه امور صنعت نفت ایران، از جمله امور حسابداری آن، و تحویل امور اجرایی این صنعت به زنده‎یاد مهدی بازرگان در جایگاه نخستین مدیرعامل شرکت ملّی نفت ایران و تحویل امور حسابداری این شرکت به زنده‎یادان حسن سجادی‎نژاد و اسمعیل عرفانی و تاسیس «آموزشگاه عالی حسابداری» (که در سالهای آینده به «دانشکده حسابداری و علوم مالی شرکت ملّی نفت ایران» تغییر نام داد) را می‎توان برجسته‎ترین و تاثیرگذارترین پیامد نهضت ملّی شدن صنعت نفت بر حسابداری ایران دانست.

زنده‎یاد حسن سجادی‎نژاد در نخستین مقاله خود در نشریه انجمن حسابداران خبره ایران (شماره 2، آذر و دی 1355، صص 2-9) با عنوان «حرفه‎ی حسابداری در ایران» می‎نویسد: "تا سی سال پیش، حسابداری جدید در ایران بیشتر در موسسات خارجی که در ایران کار می‎کردند، از قبیل شرکت سابق نفت ]پیش از ملّی شدن صنعت نفت[، بانک شاهی و سایر بانکها و موسسات خارجی رواج داشت. بعداً، در بانک ملّی ]ایران[و دیگر بانکهای ایرانی گسترش پیدا کرد. در آن زمان موسساتی که بتوانند حسابداری را به عنوان یک رشته تخصصی، با اصول علمی جدید تعلیم دهند وجود نداشت، و فقط در آموزشگاه فنی آبادان، کالج آمریکایی و بعضی از مدارس اختصاصی، مانند مدرسه تجارت و دبیرستان فنی مالی و آموزشگاه بانک ملی ایران، اصول دفترداری تدریس می‎شد. ولی به استثناء محصلین آموزشگاه‎های آبادان و بانک ملی ایران که غالبا در ادارات حسابداری همان موسسات کار می‎کردند، سایر دانشجویان کمتر فرصت می‎یافتند که دروس دفترداری را در عمل در موسسات به‎کار بندند. به این ترتیب، در اغلب موسساتی که نام برده شد، فن دفترداری و پاره‎ای از اصول حسابداری را در عمل به کارمندان می‎آموختند... در اکثر موسسات خارجی که در ایران کار می‎کردند، اکثر پستهای مهم حسابداری در دست کارمندان خارجی بود، و به کارمندان ایرانی کمتر فرصت احراز مشاغل حساس در این رشته داده می‎شد. من باب مثال، در شرکت سابق نفت کلیه پستهای مهم حسابداری، به ترتیب اهمیت، در دست کارمندان انگلیسی، هندی و پاکستانی بود و حسابهای شرکت سابق حتی برای کارمندان و روسای عالی‎رتبه فنی ایرانی نیز، به‎اصطلاح، یک کتاب بسته بود..."

 

در شرایط حاکم بر حرفه نوپای حسابداری ایران که مشاغل کلیدی حسابداری بنگاه‎های اقتصادی و نهادهای مالی نوبنیاد کشور همگی جولانگاه اتباع بریتانیا، هند، و پاکستان بودند، و سجادی‎نژاد این وضعیت را به نیکی در سطور بالا پیش چشمان خواننده به تصویر می‎کشد؛ در آذر 1315 (1936)، یک گروه 12 نفری از بین متقاضیانی که از راه آزمون گزینش شده بودند، با هدف تربیت نخستین نسل حسابداران ایرانی، با بورسیه بانک ملّی ایران برای تحصیل حسابداری عازم مهد حسابداری آن دوران، انگلستان، شدند. از این گروه دانشجویان، 5 تن پیش از آغاز جنگ جهانی دوم (1318 تا 1324) و حین آن، یا بدون آن که تحصیلات خود را تکمیل کنند به ایران بازمی‎گردند، یا پس از تکمیل تحصیلاتشان در حسابداری یا رشته‎های دیگر در اروپا اقامت می‎گزینند. ولی، 7 تن باقی‎مانده پس از تکمیل تحصیلات دانشگاهی حسابداری و توفیق عضویت وابسته در انجمن حسابداران خبره انگلستان به ایران بازمی‎گردند. از جمله شناخته‎شده‎ترین این افراد می‎توان به حسن سجادی‎نژاد،‌ اسمعیل عرفانی، محمدمهدی سمیعی، و ابوالقاسم خردجو اشاره کرد، که هر یک از آنان در طول زندگی پرثمرشان مشارکتی انکارناپذیر در توسعه دانش و حرفه نوین حسابداری در ایران ایفا کردند. از این بین، حسن سجادی‎نژاد و اسمعیل عرفانی پس از پیروزی نهضت ملّی شدن صنعت نفت و خلع ید «شرکت نفت ایران و انگلیس» از همه امور صنعت نفت ایران، با فرمان زنده‎یاد مهدی بازرگان، نخستین مدیرعامل شرکت ملّی نفت ایران، امور حسابداری پیچیده و گسترده شرکت ملّی نفت ایران را که در غیاب مستشاران انگلیسی و هندی و پاکستانی بر زمین مانده بود بر عهده می‎گیرند.

 

این دو زنده‎یاد، هفت سال پس از آن تاریخ، در سال 1336 «آموزشگاه عالی حسابداری» را با پذیرش 61 دانشجو از بین کارکنان شرکت ملّی نفت ایران بنیان‎گذاری کردند تا از این طریق به پرورش سازمان‎یافته حسابداران مورد نیاز صنعت نفت کشور مبادرت کنند. آموزشگاهی که ابتدا در سال 1350 به «مدرسه عالی حسابداری و علوم مالی» و سرانجام در سال 1353 به «دانشکده حسابداری و علوم مالی شرکت ملّی نفت ایران» تغییر نام داد و در واقع نخستین موسسه آموزش عالی حسابداری ایران به شمار می‎رود. این دانشکده علاوه بر تامین نیروی کارشناسی مورد نیاز حسابداری صنعت نفت کشور، در کنار «موسسه عالی حسابداری» که به همت زنده‎یاد عزیز نبوی در سال 1343 بنیان‎گذاری شده بود، بخش قابل ملاحظه‎ای از نخستین نسل حسابداران دانش‎آموخته داخل کشور را پرورش داد. در این بین، با توجه به این که رشته تحصیلی حسابداری دانشکده حسابداری و علوم مالی شرکت ملّی نفت ایران به صورت کارشناسی ارشد پیوسته طراحی شده بود، بیشتر دانش‎آموختگان این دانشکده در کنار کار حرفهای به تدریس در دانشگاه‎ها و موسسات آموزش عالی کشور نیز می‎پرداختند و بخش قابل ملاحظه‎ای از نخستین نسل مدرسان دانشگاهی حسابداری کشور را نیز تشکیل می‎دادند.

 

یکی دیگر از خدمات برجسته و ماندگار دانش‎آموختگان دانشکده حسابداری و علوم مالی شرکت ملّی نفت ایران که با همکاری دانش‎آموختگان حسابداری خارج از کشور (عمدتاً، انگلستان) به بار نشست، نهادسازی حرفه‎ای برای حسابداری نوپای ایران بود. نقطه اوج این اقدامات را می‎توان بنیانگذاری انجمن حسابداران خبره ایران، در جایگاه نخستین انجمن حرفه‎ای نادولتی و مستقل حرفه حسابداری ایران دانست. مجمع موسسان انجمن در روز چهارشنبه 2 اسفند 1351 به کوشش محمدمهدی سمیعی، رئیس دو دوره نخست شورای عالی انجمن، با حضور 22 تن از حسابداران دانش‎آموخته انگلستان (19 عضو انجمن حسابداران خبره انگلستان و ویلز (ICAEW)، و 3 عضو انجمن حسابداران خبره رسمی انگلستان (ACCA)) و 10 تن از حسابداران دانش‎آموخته دانشکده حسابداری و علوم مالی شرکت ملّی نفت ایران تشکیل شد. در طول چهل و چهار سال فعالیت پیوسته انجمن نیز همواره حضور دانش‎آموختگان این دانشکده در کادر رهبری و اداره‎کنندگان انجمن و همچنین در کمیته‎های تخصصی و عموم اعضای انجمن چشمگیر و برجسته بوده است.

 

از این رو، رویداد عهده‎داری حسابداری شرکت ملّی نفت ایران توسط زنده‎یادان حسن سجادی نژاد و اسمعیل عرفانی و بنیان‎گذاری دانشکده حسابداری و علوم مالی شرکت ملّی نفت ایران به عنوان نخستین موسسه آموزش عالی حسابداری ایران را می‎توان به عنوان برجسته‎ترین و تاثیرگذارترین پیامد نهضت ملّی شدن صنعت نفت بر حسابداری کشور و به مثابه رنسانسی در تاریخ حسابداری ایران دانست.

 

یکشنبه، 29 اسفند 1395

66امین سالگرد ملّی شدن صنعت نفت ایران

تهران

شماران