اوراق بدهی اسلامی (صکوک) با وجود این که از ظرفیت بالایی برای تامین مالی در بازار سرمایه ایران برخوردارند، اما هنوز نتوانسته‌اند جایگاه شایسته خود را در نظام تامین مالی ایران بیابند. کارشناسان توصیه می کنند از طریق رتبه بندی اعتباری اوراق بدهی اسلامی، تعیین سود آنها بر اساس میزان ریسک اعتباری، وکاهش سود بانکی می توان به رونق بازار این ابزارهای مالی نوظهور کمک کرد.
به گزارش پایگاه اطلاعرسانی انجمن حسابداران خبره ایران، به نقل از ایرنا، از جمله راهکارهایی که برای کاهش مشکلات سیستم بانکی و مالی کشور توسط دولت مطرح شده، راه‌اندازی و گسترش بازار بدهی است تا از این طریق، باری از دوش شبکه بانکی کشور برداشته شده و بخشی از محدودیت ها و مشکلات مالی برطرف شود.
با وجود اینکه این شیوه در دنیا سابقه ای طولانی دارد اما در ایران، شیوه ای نوظهور به شمار می رود که به تدریج در حال گسترش و تحکیم جایگاه خود است.
در این میان، کارشناسان و موسسه های اقتصادی ایران، توجهی ویژه به ابزارهای مالی اسلامی (صکوک) در بازار بدهی نشان داده و تلاش کرده اند که با استفاده از تجربه کشورهایی مانند مالزی، ابزارهای جدیدی را تعریف و موانع پیش رو را بردارند.
بر این اساس، میزگرد «ظرفیت های تامین بازار بدهی از طریق اوراق بهادار اسلامی» با حضور «محمدحسین ملیحی» مدیرعملیات شرکت مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه، «رضا غلامعلی پور» معاون توسعه بازار شرکت فرابورس و «رضا کیانی» مدیر تحقیق و توسعه بورس تهران برای بررسی این موضوع تشکیل شد.
به نظر کارشناسان، ایران هنوز در ابتدای مسیر انتشار صکوک قرار دارد و باید با اصلاح ساختارهای مالی، زمینه گسترش این ابزارها در نظام اقتصادی کشور فراهم شود.
صکوک، اوراق بهادار با ارزش مالی یکسان و قابل معامله در بازارهای مالی هستند که بر پایه یکی از قرارداد‌های مورد تأیید اسلام طراحی شده‌اند.
ساختارهای بازار مالی نیاز به بازنگری دارند
رضا کیانی مدیر تحقیق و توسعه بورس تهران نیز در این میزگرد با تاکید بر اینکه بازارهای مالی نیاز به بازنگری ساختارها دارند، گفت: تاکنون تامین مالی از طریق بانکها بوده اما باید به سوی استفاده از بازار سرمایه حرکت کنیم.
وی با بیان اینکه سهم بازار سرمایه در ایران ١٠٣ هزار میلیارد ریال است، گفت: تامین مالی پروژه های اقتصادی یکی از دغدغه های مهم اقتصاد ایران است.
کیانی اضافه کرد: در کشورهای جهان تلاش می شود تامین مالی توسط بازار سرمایه انجام شود اما در ایران تاکنون تامین مالی، به طور عام از طریق بانک ها انجام می شد؛ چند سالی است که در ایران، تمرکز روی بازار سرمایه افزایش یافته است.
وی یادآورشد: در سال 1386، ٧٦ درصد از منابع مالی از طریق منابع بانکها، چهار درصد از طریق بازار سهام و بقیه از سایر منابع تامین شد اما در سال 1392 سهم بازار سرمایه به هشت درصد رسید در حالی که سهم بانک ها در تامین مالی به ٨٦ درصد ارتقا یافت.
مدیر تحقیق و توسعه بورس تهران، به گزارش صندوق بین المللی پول در خصوص کشورهای نوظهور اشاره کرد و گفت: ١٥ درصد تامین مالی در این کشورها از طریق انتشار سهام، ٤٧ درصد اوراق قرضه و ٣٨ درصد از طریق وام انجام می شود؛ بنابراین با جمع انتشار سهام و اوراق قرضه، ٦٢ درصد از طریق اوراق بهادار و ٣٨ درصد از طریق وام بوده است.
کیانی همچنین به گزارش موسسه معتبر مکنزی اشاره کرد و افزود: عمق مالی که از تقسیم مجموع ارزش افزوده وام های اعطایی سیستم بانکی و ارزش بازار سهام اوراق در دست مردم بر تولید ناخالص داخلی(GDP) حاصل می شود در سال ٢٠١٢ میلادی در امریکا ٤٦٣ درصد بود که ٤.٦ برابر تولید ناخالص داخلی آن کشور بود.
وی در توضیح عمق مالی کشور آمریکا، گفت: ١١٦ درصد عمق مالی از طریق بازار سهام، ٦٦ درصد از طریق وام هایی که اوراق بهادارسازی شده، ٢٢٢ درصد اوراق قرضه و حدود ٦٠ درصد دیگر از طریق مانده طرح های اعطایی بوده است.
مدیر تحقیق و توسعه بورس تهران درباره عمق مالی کشور ژاپن، افزود: عمق مالی ژاپن ٤٥٣ درصد بود که ٢٥٩ درصد از طریق اوراق قرضه، ٦١ درصد از طریق بازار سهام و حدود ١٣١ درصد از طریق مانده وامهای اعطایی تامین شد.
وی عمق مالی در کشورهای اروپایی را ٣٦٩ درصد در سال ٢٠١٢ میلادی اعلام کرد و گفت:١٩٠ درصد از طریق اوراق قرضه، ٥٩ درصد از طریق بازار سهام و ١٠٨ درصد از طریق مانده وام های اعطایی و ١٢ درصد از طریق طرح های اوراق قرضه بوده است.
کیانی گفت: روند جهان به سمت استفاده از اوراق بهادار با درآمد ثابت پیش رفته و نقش بازار سرمایه پررنگتر شده است.
وی به بحران های مالی و تاثیر آن بر بازار سرمایه اشاره کرد و گفت: در ژاپن در سال های ١٩٩٧ و ١٩٩٨ میلادی (پیش از بحران)، ٥٦ درصد تامین مالی از طریق وام های سیستم بانکی، ٢١ درصد از طریق وام های موسسه های غیربانکی و ٢٣ درصد از طریق اوراق قرضه بود.
مدیر تحقیق و توسعه بورس تهران ادامه داد: در سال ٢٠٠٠ میلادی این نسبت به ٤٢ درصد از طریق اوراق بهادار، ٣١ درصد از طریق وام های دریافتی بانکی و ٢٨ درصد از طریق وام های موسسه های غیر بانکی انجام می شد.
وی به کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه(OECD) اشاره کرد و گفت: این کشورها به این نتیجه رسیده اند که باید ضعف های ساختاری خود را شناسایی و شرکت های بزرگ برای تامین مالی به سیستم بانکی تکیه کنند، اما در بلندمدت باید از بازار سرمایه یاری بگیرند؛ بدین ترتیب تامین مالی از طریق انتشار اوراق بهادار فشار کمتری به سیستم بانکی وارد می کند.
مدیر تحقیق و توسعه بورس تهران درباره اوراق بهادار صکوک، اضافه کرد: صکوک نیز ابزار تامین مالی محسوب می شود و می تواند جایگزین اوراق قرضه شود؛ این ابزار مالی در ایران بسرعت در حال گسترش است.
کیانی به سابقه کم بازار سرمایه در ایران اشاره کرد و گفت: بورس ایران در سال ١٣٤٦ تاسیس شد و پس از یک دوره رکود بعد از انقلاب اسلامی دوباره در سال ١٣٦٨ فعالیت خود را آغاز کرد.
وی زمان تشکیل بازار سرمایه را از سال ١٣٧٥ عنوان کرد و افزود: به دلیل سابقه کم، مردم ما آشنایی زیادی با بازار سرمایه ندارند.
مدیر تحقیق و توسعه بورس تهران یادآورشد: در صورتی که سود بانکی کاهش یابد، وجوهی از بانکها به سوی بازار سرمایه می رود.
وی گفت: روند انتشار صکوک در جهان رو به افزایش است به طوری که در سال ٢٠٠٦ میلادی انتشار صکوک ٢٣ میلیارد دلار بود اما در سال ٢٠١٣ میلادی به ١٢٠ میلیارد دلار و نیمه نخست سال ٢٠١٤ میلادی به ١١٥ میلیارد دلار افزایش یافت.
مدیر تحقیق و توسعه بورس تهران یادآورشد: ٦٩ درصد اوراق اسلامی توسط کشور مالزی و ١٢ درصد توسط عربستان استفاده می شود.
کیانی در ادامه به بودجه سال گذشته اشاره کرد و افزود: قرار بود ٣.٧ درصد بودجه ٩٤ از طریق کارگزاری های مالی تامین شود؛ همچنین باید ٣٥ درصد از منابع حاصل از واگذاری مالی از طریق صکوک اجاره (١١٠هزار میلیارد ریال)، تامین می شد.
وی گفت: در سال ٢٠١٣ میلادی ٤٦ درصد بازار اوراق بهادار متعلق به بازار بدهی بوده که این میزان در ایران، چهار درصد کل بازار سرمایه را تشکیل می دهد.
مدیر تحقیق و توسعه بورس تهران گفت: می توانیم روی توانمندی صندوق های سرمایه گذاری در ایران تکیه کنیم به طوری که ٧٠٠ هزار ریال، جمع ارزی صندوق های سرمایه گذاری است.
کیانی، میزان کنونی سپرده بانکی را 480 هزار میلیارد ریال وجه نقد در صندوق های سرمایه گذاری عنوان کرد و گفت: دولت می تواند از صکوک برای تامین مالی استفاده کند.
وی افزود: هم اکنون می توان گفت که در نقطه آغاز انتشار صکوک هستیم؛ اضافه کرد: امسال باید انتشار ٦٠ درصد از صکوک از سوی دولت صورت گیرد.
مدیر تحقیق و توسعه بورس تهران ادامه داد: همه موسسه هایی که درگیر تامین مالی هستند شامل بورس، فرابورس، سازمان بورس و شرکت های تامین مالی باید خود را متحول کنند.
لزوم تعیین سود اوراق بر اساس میزان ریسک
محمدحسین ملیحی، مدیرعملیات شرکت مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه نیز در این میزگرد با بیان اینکه اوراق صکوک (ابزارهای مالی اسلامی)، ابزاری برای جایگزینی با اوراق قرضه برای تامین مالی هستند، گفت: در دنیا به انتشار اوراق به عنوان ابزاری برای تامین مالی نگریسته می شود اما در ایران، چندان به این موضوع پرداخته نشده است.
ملیحی، با برشماری مزیت های اوراق صکوک، افزود: اوراق اسلامی، مشکلات اوراق قرضه که سبب وقوع بحران اقتصادی در آسیا و اروپا شدند را ندارد.
وی در ادامه به مشکلات مربوط به انتشار اوراق در بازار سرمایه کشور اشاره کرد و افزود: به دلیل فقدان رتبه بندی، به همه اوراق به یک نگاه نگریسته شده و نرخ های بازار سرمایه تابعی از نرخ های دستوری بانک مرکزی شود.
مدیر عملیات شرکت مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه، علاوه بر انتقاد از فرایند طولانی انتشار اوراق، اضافه کرد: تاکنون اوراق متعددی منتشر شده است اما اغلب آنها دارای بازدهی ثابت بوده اند.
ملیحی درباره فقدان تنوع در اوراق منتشر شده نیز گفت: به دلیل نبود موسسه های رتبه بندی، تلاش می شود که ریسک اوراق قرضه توسط موسسه های تامین مالی پوشش داده شود که در نتیجه، این اوراق قرضه به اوراق با درآمد ثابت و نرخ سود بانکی نزدیک می شوند.
وی با بیان اینکه امکان انتشار انواع اوراق برای تامین مالی وجود دارد اما به دلیل شرایط مختلف، نمی توانیم به سراغ همه آنها برویم، اضافه کرد: هم اکنون در انتشار اوراق، میزان ریسک شرکت ها را در نظر نگرفته و نرخ سود آنها مشابه یکدیگر تعیین می شود.
مدیرعملیات شرکت مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه، بر لزوم انتشار اوراق متنوع با درجه ریسک های متفاوت اشاره کرد و ادامه داد: در صورت اعمال رتبه بندی، نرخ سود اوراق، بر اساس میزان ریسک، متفاوت خواهد بود.
ملیحی افزود: در سایر کشورها، اوراق منتشر شده دارای ریسک هستند، اما در ایران، این ریسک به شرکت های تامین مالی منتقل می شود.
وی گفت: صندوق های سرمایه گذاری، بزرگترین متقاضیان خرید اوراق هستند اما متناسب به سلیقه آنها در بازار سرمایه، اوراق وجود ندارد.
مدیرعملیات شرکت مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه، «نبود فرهنگ سازی» را بزرگترین مشکل بازار سرمایه دانست و اضافه کرد: به عنوان نمونه تصور بیشتر مردم از بازار سرمایه مربوط به خرید سهام است در حالی که ابزارهای مختلف مالی در بازار سرمایه وجود دارد.
افزایش استقبال از اوراق پس از کاهش سود بانکی
رضا غلامعلی پور معاون توسعه بازار شرکت فرابورس نیز با بیان اینکه 47 نماد برای انواع اوراق در فرابورس وجود دارد، گفت: با وجود اینکه میان اوراق تنوع وجود دارد اما به دلیل فقدان رتبه بندی و سودرسانی مشابه، برای سرمایه گذاران تفاوت زیادی وجود ندارد که کدام یک را انتخاب کنند.
این مسئول بازار سرمایه اضافه کرد: در دنیا، موسسه های رتبه بندی شکل گرفته و بدین ترتیب از نقش ضامن در انتشار اوراق کاسته شده است.
غلامعلی پور به اهمیت رتبه بندی شرکت ها اشاره کرد و گفت: به عنوان نمونه، شرکت های معتبر و کم ریسک می توانند اوراق با سود هشت درصد را منتشر کنند اما شرکت هایی که نقطه ضعف داشته و ریسک بالایی دارند، اوراق با سود بالاتر مثلا 12 تا 15 درصد را منتشر می کنند و بدین ترتیب سرمایه گذاران می توانند از بین آنها انتخاب کنند.
وی با بیان اینکه هم اکنون به دلیل فقدان سازوکار رتبه بندی ناچاریم یک ضامن برای انتشار اوراق در نظر بگیریم، یادآورشد: با توجه به تعیین ضامن برای انتشار اوراق، سرمایه گذاران تفاوتی میان خرید اوراق و سرمایه گذاری در بانک احساس نمی کنند.
معاون توسعه بازار شرکت فرابورس، تاثیر سیاست های بانک مرکزی بر وضعیت استقبال از اوراق را یادآور شد و افزود: کاهش سود بانکی توسط بانک مرکزی، تاثیر مثبت بر میزان استقبال از اوراق گذاشته است.
غلامعلی پور همچنین به انتشار «اوراق به کسر» (اوراقی که به قیمت کمتر از قیمت اسمی آن توسط سرمایه‌گذار خریداری می‌شود)، اشاره کرد و گفت: انتشار «اوراق به کسر» از مصوبات بسیار مترقی کمیته بورس است که اجازه آن در یکی دوسال اخیر صادر شده است.
وی اضافه کرد: براساس سیاست جدید، ناشر می تواند بر اساس نرخ بازار، اوراق را انتشار داده و براساس آن، عرضه مجدد کند.
معاون توسعه بازار شرکت فرابورس ادامه داد: فرهنگ سازی برای این موضوع که هر تامین مالی، روش خاص خود را دارد، ضروری است و سازمان بورس ایران، فرا بورس و رسانه ها باید در این باره اقدام کنند.
غلامعلی پور، به حذف موازی کاری در انتشار اوراق اشاره کرد و گفت: بانک مرکزی به شهرداری ها برای انتشار اوراق مشارکت مجوز می دهد و دولت مجوز بانک مرکزی را صادر می کند و سازمان بورس نیز با مجوز سایر بخش ها موافقت می کند؛ اما در نهایت همه این اوراق وارد بازار ثانویه می شوند.
این مسئول بازار سرمایه، بازنگری در چگونگی عرضه اوراق را نیز خواستار شد و اضافه کرد: عرضه اوراق نباید، فقط به صورت عمومی انجام شود بلکه خصوصی نیز باید باشد.
معاون توسعه بازار شرکت فرابورس همچنین به افزایش استقبال از اوراق اسلامی اشاره کرد و گفت: دنیا نسبت به اوراق اسلامی دید مثبتی پیدا کرده است، زیرا بسیاری از اوراق ما دارای پشتوانه است که این موضوع می‌تواند، نویدبخش حرکت دولت به این سمت باشد.
