علی رحمانی
طي دهه هاي گذشته بازار خدمات حسابرسي در سطح بين المللي شاهد تغييرات زيادي بوده که يکي از مهمترين آنها ادغام مؤسسه هاي حسابرسي با يکديگر و تشکيل مؤسسه هاي حسابرسي بزرگ است. بدون شک يکي از دلايل ادغام اين مؤسسه ها، جهاني شدن فعاليتهاي صاحبکاران و نياز به ارائه خدمات به اين شرکتها در سطح بين المللي بوده است. انگيزه هايي مانند ورود به بازارهاي جديد، بهبود تحقيق و توسعه و دستيابي به منابع جديد فناوري، رشد، صرفه جوييهاي اقتصادي ناشي از مقياس، نياز به تخصص در صنعت به دليل پيچيده تر شدن فعاليتهاي صاحبکاران و حفظ يا افزايش سهم بازار نقش مهمي در ادغام مؤسسه هاي حسابرسي داشته اند.
براي دولت و مقام هاي ناظر در بازارهاي پول و سرمايه نيز مؤسسه های حسابرسي بزرگ اهميت دارند زيرا اين مؤسسه ها ميتوانند استقلال خود را بهتر حفظ کنند، فناوري حسابرسي را ارتقا دهند، کار باکيفيت تري را از طريق تخصصگرايي و کاهش ريسک تجاري انجام دهند و به بهبود کارکرد حسابرسي در اقتصاد ايران کمک کنند.
رشد، تنوع بخشي و تأثير بر بازار توسط يک شرکت يا يک مؤسسه حسابرسي از دو طريق امکانپذير است. يکي از روشها ادغام و ديگري رشد داخلي است. امروزه مؤسسه های بزرگ حسابرسي، به ويژه چهار مؤسسه بزرگ، نتيجه ده ها سال ادغام و تحصيل هستند. آنها به ادغام روي آوردند تا بتوانند از طريق صرفه جوييهاي اقتصادي ناشي از مقياس در بازار رقابتي حسابرسي موقعيت خود را حفظ کنند و از طرفي از هم افزايي ايجاد شده در نتيجهي ادغام براي بهبود کيفيت ارائهي خدمات خود استفاده کنند.
تاريخچه ادغام مؤسسه های حسابرسي از بسياري از جنبه ها مشابه تاريخچه ادغام ساير شرکتها است؛ هرچند تفاوتهايي نيز وجود دارد. يکي از دلايل اين تفاوت ناشي از شکل قانوني شراکت در مؤسسه های حسابرسي و شرکتهاي سهامي است. در شرکتهاي سهامي مالکيت و مديريت از هم مجزا هستند، در حالي که بسياري از مؤسسه های حسابرسي شکل سازماني خود را به شکل شراکت حرفهاي حفظ کرده اند. به رغم ادغام شرکتها که معمولاً مذاکرات ميان دو واحد اقتصادي روي ميدهد، ادغام مؤسسه های حسابرسي نتيجهي مذاکره ميان هر يک از شعبه ها يا هر يک از شرکاست که همين امر موجب هزينه و زمانبر شدن فرايند ادغام در مؤسسه های حسابرسي ميشود. نکته ديگري که بايد مدنظر داشت اين است که برخلاف ساير فعاليتهاي اقتصادي، يک مؤسسه حرفه اي نميتواند به سادگي و با تخصيص سرمايه مشخص و استخدام نيروي انساني وارد حيطه جديدي از ارائه خدمات شود. مؤسسه های حسابرسي قادر به پيشرفت نخواهند بود مگر اين که نيروي انساني باصلاحيت، با دانش فني و قادر به فعاليت در محيط قضاوتي در اختيار داشته باشد.
ادغام مؤسسه هاي بزرگ حسابرسي در دهههاي 1960 و 1970سه موضوع را اثبات کرد: اول اين که ادغام مؤسسه های بين المللي بزرگ دشوار، اما امکانپذير است. دوم اين که مؤسسه ها از طريق ادغام، صاحبکاراني را جذب ميکنند که هر يک به تنهايي قادر به جذب آنها نبودند. سوم اين که صرفه جويي ناشي از مقياس و کارايي ناشي از ادغام، مؤسسه حسابرسي را به رقيبي نيرومند در بازار تبديل ميکند.
در دههي 1990 شاهد تغيير مهمي در ماهيت ادغام مؤسسه های حسابرسي بوديم، به گونهاي که مؤسسه های حسابرسي بيشتر با مؤسسه های غيرحسابرسي در زمينه خدمات حقوقي، خدمات اکچوئري، مهندسي و غيره ادغام ميشدند. يکي از دلايل اين ادغامها اين بودکه مؤسسه های حسابرسي نيز مانند ساير عرضه کنندگان خدمات تجاري بايد نسبت به نيازهاي صاحبکاران خود حساس باشند. از آن جا که معمولاً صاحبکاران با مؤسسه های حسابرسي خود در تماس هستند و به آنها اعتماد دارند، درنتيجه منطقي است که در زمينه هايي مانند مسايل مالياتي، مشکلات رايانهاي و امور حقوقي خود از آنها کمک بگيرند. دو دليل مهم براي ادغام مؤسسه های حسابرسي و غير حسابرسي وجود دارد: کاهش ريسک به دليل تنوع بخشي و همافزايي. تنوع بخشي باعث کاهش ريسک ميشود و البته يکي ديگر از انگيزه هاي مديريت براي تنوع بخشي جلوگيري از کاهش سرعت رشد در مرحلهي بلوغ چرخه عمر سازمان است. اين موضوع در مورد مؤسسه های بزرگ حسابرسي صدق ميکند زيرا انتظار ميرود رشد اين مؤسسه ها در حوزهي حسابداري و حسابرسي کاهش و به جاي آن حوزه خدمات مشاوره رشد سريعتر و سودآورتري داشته باشد.
آن چه موجب تسريع و تسهيل فرايند ادغام ميشود اين است که ضرورت ادغام و مزاياي آن براي شرکاي مؤسسه های حسابرسي که در واقع تصميمگيرندگان اصلي اين فرايند هستند روشن گردد و از طرف ديگر با بررسي موانع ادغام و تشکيل مؤسسه های حسابرسي بزرگ، گامهايي براي رفع آن برداشته شود.
بر اساس تحقيقي که در سال 1390 در ايران انجام گرفته اکثريت شرکاي مؤسسه های حسابرسي عضو جامعهي حسابداران رسمي ايران با تشکيل مؤسسه های حسابرسي بزرگ در ايران موافقاند که اين موضوع خود ميتواند بسياري از مشکلات پيش رو را سريعتر حل کند. در اين تحقيق و براساس نظرات شرکاي مؤسسه های حسابرسي عضو جامعهي حسابداران رسمي ايران، چهار عامل به عنوان موانع تشکيل مؤسسه های حسابرسي بزرگ در ايران مطرح شده است:
- ساختار و ويـژگيهاي فرهنگي در کشور: مانند فردگرايي، گريز از نامعلومي و ترس از تغيير.
- ساختار سرمايه و مالکيت در کشور: عدم گسترش بخش خصوصي، کمشمار بودن شرکتهاي سهامي بزرگ در ايران، عدم حضور صاحبکاران ايراني در بازارهاي خارجي و عدم حضور مستقيم شرکتهاي بزرگ خارجي در بازار ايران.
- ساختار بازار خدمات حسابرسي در ايران: با توجه به متفاوت بودن ساختار بازار حسابرسي ايران، ناشي از اقتصاد دولتي آن و وجود سازمان حسابرسي بهعنوان بزرگترين مؤسسهي حسابرسي کشور که رقيبي در بازار حسابرسي شرکتها و مؤسسات دولتي ندارد، مباحث متفاوتي در مورد تشکيل مؤسسه های حسابرسي بزرگ، عوامل مؤثر، آثار و موانع آن مطرح ميشود. موضوع ديگر عدم حضور مؤسسه های حسابرسي بزرگ بينالمللي در ايران است. هرچند تعداد محدودي از مؤسسه های حسابرسي ايراني با مؤسسات بزرگ بين المللي همکاري مي کنند. ادغام با مؤسسه های حسابرسي بزرگ بينالمللي و همکاري با آنها ميتواند نقش مؤثري در انتقال دانش و فرهنگ ادارهي مؤسسه های حسابرسي بزرگ داشته باشد.
- عدم آشنايي شرکاي مؤسسه های حسابرسي با فناوري ادارهي مؤسسه های حسابرسي بزرگ و مزاياي ادغام: عدم آشنايي شرکاي مؤسسه های حسابرسي بزرگ با مزاياي ادغام و همچنين عدم آشنايي آنها با فناوري و فرهنگ ادارهي مؤسسه های حسابرسي بزرگ (از جمله مباحث مربوط به تقسيم منافع و سود) موجب کاهش تمايل آنها به ادغام شده است.
به نظر ميرسد اگر حرفه حسابرسي ايران بخواهد سهمي از بازار جهاني خدمات حسابرسي را داشته باشد يا در آينده با آزادسازي خدمات حسابرسي خارجي در ايران، يا ورود شرکتهاي ايراني به بازارهاي سرمايهي خارجي سهم خود را حفظ کند، يا کيفيت خدمات خود را افزايش دهد و اعتماد عمومي را جلب کند، چارهاي جز تشكيل مؤسسه های حسابرسي بزرگ نداشته باشيم. اما اين که آيا ادغام و تحصيل راهکاري براي دورهي پساتحريم است و عاقبت خوشي خواهد داشت، پاسخ روشن و ساده اي ندارد. ضرورت دارد جامعهي حسابداران رسمي و ديگر تشکلهاي حرفهاي پيشگام برگزاري همايشي تخصصي در اين موضوع شود و با تشکيل نشستهايي موضوع را واکاوي و از تجربههاي موفق و ناموفق درس گرفته شود. شايد استفاده از خدمات مؤسسه های حسابرسي بزرگ جهان و مشاوران حرفهاي در اين حوزه و عزم بزرگان حسابرسي کشور در پيمودن اين راه بتواند ضامن موفقيت آن باشد.
منبع: مجله حسابدار، شماره های 280 و 281، مرداد و شهریور 1394، صص 6-4
