واژه استصناع در لغت از بابت استفعال از ماده صنع است و به معنای طلب و سفارش ساخت چیزی را می گویند و در استعمال عرفی عبارت از این است که کسی، ساخت شی ای را از صنعت گر یا هنرمندی تقاضا کند و در اصطلاح فقهی و حقوقی، استصناع قراردادی است که به موجب آن یکی از طرفین قرارداد، در مقابل مبلغی معین، ساخت و تحویل چیز مشخصی را در زمان معین نسبت به طرف دیگر به عهده می گیرد.
سه نکته در قرارداد استصناع وجود دارد که آن را از سایر قراردادها متمایز می کند، نخست این که، در قرارداد استصناع به طور معمول کالای مورد نظر (موضوع استصناع) موجود نیست و سازنده در آینده آن را ساخته و تحویل می دهد، دوم این که در قرارداد استصناع تهیه مواد اولیه و لوازم کار به عهده سازنده است و سوم این که به طور معمول در زمان انعقاد قرارداد کل ثمن پرداخت نمی شود بلکه بخشی از آن به عنوان پیش پرداخت داده می شود بخش دیگر به صورت دفعی یا تدریجی تا زمان تحویل کالا پرداخت می شود گاهی بخشی از آن به بعد از تحویل هم منتقل می شود.
تامین مالی از طریق اوراق استصناع
دولت، شهرداری ها، شرکت های دولتی و بخش خصوصی برای تامین مالی طرح های عمرانی و توسعه ای می توانند از طریق استصناع اقدام کنند. این عمل به دو روش مستقیم و غیر مستقیم قابل اجرا است.
استصناع مستقیم
در این روش وزارتخانه ها، شهرداری ها، شرکت های دولتی و خصوصی که درصد احداث یا توسعه پروژه خاصی هستند و فاقد اعتبار مالی لازم برای انجام آن در زمان حاضر می باشند، طبق قرارداد استصناع (صلح) ساخت پروژه مذکور را به پیمانکار (سازنده) مربوطه سفارش می دهند و در مقابل متعهد می شوند بها و اجرت پروژه را طبق زمان بندی مشخص (برای مثال پنج تا ده سال) به سازنده آن بپردازند. در این روش سفارش دهنده به جای پرداخت وجه نقد در سررسید های مقرر، اقدام به اعطای اوراق بهادار استصناع متناسب با پیشرفت پروژه می کند. پیمانکار (سازنده) دریافت کننده اوراق بهادار استصناع می تواند صبر کند تا در سررسید مقرر وجه اسمی سند را از سفارش دهنده دریافت کند و یا می تواند قبل از سررسید، اسناد مذکور را در بازار ثانوی (بورس اوراق بهادار و یا فرابورس) بفروشد (تنزیل کند).
استصناع غیر مستقیم
گاهی پیمانکاران تمایل دارند به تناسب پیشرفت پروژه، بهای پروژه را دریافت کرده و با تحویل آن، تسویه حساب کنند. این افراد به معاملات مدت دار (بیش از طول احداث پروژه) و وارد شدن در بازارهای مالی علاقه ای ندارند. کما این که گاهی طرح چنان بزرگ و دارای ابعاد مختلف است که یک پیمانکار توان انجام آن را ندارد، در این موارد وزارتخانه ها و سازمان ها می توانند از طریق بانک ها وارد شوند. به این بیان که وزارتخانه احداث پروژه خاصی ( مثل ساخت و تحویل یک فرودگاه بین المللی) را طبق قرارداد استصناع از یک بانک می خواهد. بانک متعهد می شود در قبال مبلغ مشخصی که بر اساس زمان بندی معین ( برای مثال ده سال) پرداخت می شود پروژه را تحویل دهد. سپس بانک آن پروژه را در قالب پروژه های کوچک تر تعریف کرده، با چند پیمانکار قرارداد استصناع می بندد. قراردادهای استصناع بانک با پیمانکاران می تواند در زمان بندی متفاوت از استصناع اول (وزارتخانه با بانک) باشد. حتی بانک برای پایین آوردن قیمت قراردادها می تواند قراردادهای استصناع خود با پیمانکاران به گونه ای طراحی کند که با اتمام پروژه تسویه حساب شود.
در این روش نیز وزارتخانه مربوطه به تناسب پیشرفت پروژه، اوراق بهادار استصناع را که به تناسب قرارداد دارای سررسیدهایی- برای مثال یک تا ده سال- هستند در اختیار بانک قرار می دهد. بانک نیز می تواند در مواقع نیاز به نقدینگی، آن ها را در بازار ثانوی بفروشد و در مواقع مازاد نقدینگی از مردم بازخرید کند، کما این که می تواند صبر کند، در سررسید مبلغ اسمی آن را از دولت دریافت کند.
