محسن قاسمی در این یادداشت، از رویداد عهدهداری حسابداری شرکت ملّی نفت ایران توسط زندهیادان حسن سجادی نژاد و اسمعیل عرفانی و بنیانگذاری دانشکده حسابداری و علوم مالی شرکت ملّی نفت ایران به عنوان نخستین موسسه آموزش عالی حسابداری ایران به عنوان برجستهترین و تاثیرگذارترین پیامد نهضت ملّی شدن صنعت نفت بر حسابداری کشور یاد کرد و این رویداد را به مثابه رنسانسی در تاریخ حسابداری ایران توصیف کرد.
به گزارش پایگاه اطلاعرسانی انجمن حسابداران خبره ایران، متن کامل یادداشت محسن قاسمی، دبیرکل انجمن با عنوان «نهضت ملّی شدن صنعت نفت و رنسانس حسابداری در ایران» که به مناسبت فرارسیدن 66امین سالگرد ملّی شدن صنعت نفت ایران نوشته شده است به شرح زیر است:
«نهضت مشروطه» (1285 هـ.ش.)، «نهضت ملّی شدن صنعت نفت» (1329 هـ.ش.)، و «انقلاب اسلامی» (1357 هـ.ش.) که هر کدام به فاصله حدود سه دهه پس از یکدیگر به وقوع پیوستند را میتوان برجستهترین و تاثیرگذارترین رویدادهای تاریخ معاصر ایران دانست. با این که هر یک از این نقاط عطف تاریخی دارای تاثیرات گستردهای بر عرصههای مختلف اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، و فرهنگی کشور بودهاند، ولی برای ما حسابداران طبعاً تاثیرات این رویدادها بر دانش و حرفه حسابداری ایران بیشتر مورد توجه است.
با این نگاه، تاسیس «دیوان محاسبات کشور» به عنوان نخستین نهاد حسابداری کشور و تصویب «قانون محاسبات عمومی» به عنوان نخستین قانون حسابداری کشور را میتوان برجستهترین و تاثیرگذارترین پیامدهای نهضت مشروطه بر حسابداری ایران دانست. در این ارتباط گفتنی است، با توجه به این که در زمان وقوع این دو رویداد هنوز واژه «حسابداری» توسط فرهنگستان اول (1314-1333 هـ.ش.) آفریده نشده بود، در ایران نیز همانند کشورهای عربی و دیگر کشورهای منطقه از واژه «محاسبه» به عنوان معادل «Accounting» استفاده میشد. بنابراین، به زبان امروزی، دیوان محاسبات کشور را میتوان «سازمان حسابداری کشور» و قانون محاسبات عمومی را میتوان «قانون حسابداری عمومی» نامید.
از برجستهترین و تاثیرگذارترین پیامدهای انقلاب اسلامی بر حسابداری کشور نیز میتوان به انحلال «کانون حسابداران رسمی ایران» (1357 هـ.ش.)، تصویب «قانون تشکیل سازمان حسابرسی» (1362 هـ.ش.) و تاسیس «سازمان حسابرسی» (1366هـ.ش.) اشاره کرد. البته هر چند دیدگاه صاحبنظران حسابداری کشور درباره چگونگی تاثیرگذاری این رویدادها بر حسابداری ایران متفاوت و بعضاً متضاد است؛ ولی تقریباً اکثر قریب به اتفاق آنان درباره اهمیت کلیدی این رویدادها بر حسابداری ایران اتفاق نظر دارند.
و اما به باور نگارنده این یادداشت، خلع ید «شرکت نفت ایران و انگلیس» از همه امور صنعت نفت ایران، از جمله امور حسابداری آن، و تحویل امور اجرایی این صنعت به زندهیاد مهدی بازرگان در جایگاه نخستین مدیرعامل شرکت ملّی نفت ایران و تحویل امور حسابداری این شرکت به زندهیادان حسن سجادینژاد و اسمعیل عرفانی و تاسیس «آموزشگاه عالی حسابداری» (که در سالهای آینده به «دانشکده حسابداری و علوم مالی شرکت ملّی نفت ایران» تغییر نام داد) را میتوان برجستهترین و تاثیرگذارترین پیامد نهضت ملّی شدن صنعت نفت بر حسابداری ایران دانست.
زندهیاد حسن سجادینژاد در نخستین مقاله خود در نشریه انجمن حسابداران خبره ایران (شماره 2، آذر و دی 1355، صص 2-9) با عنوان «حرفهی حسابداری در ایران» مینویسد: "تا سی سال پیش، حسابداری جدید در ایران بیشتر در موسسات خارجی که در ایران کار میکردند، از قبیل شرکت سابق نفت ]پیش از ملّی شدن صنعت نفت[، بانک شاهی و سایر بانکها و موسسات خارجی رواج داشت. بعداً، در بانک ملّی ]ایران[و دیگر بانکهای ایرانی گسترش پیدا کرد. در آن زمان موسساتی که بتوانند حسابداری را به عنوان یک رشته تخصصی، با اصول علمی جدید تعلیم دهند وجود نداشت، و فقط در آموزشگاه فنی آبادان، کالج آمریکایی و بعضی از مدارس اختصاصی، مانند مدرسه تجارت و دبیرستان فنی مالی و آموزشگاه بانک ملی ایران، اصول دفترداری تدریس میشد. ولی به استثناء محصلین آموزشگاههای آبادان و بانک ملی ایران که غالبا در ادارات حسابداری همان موسسات کار میکردند، سایر دانشجویان کمتر فرصت مییافتند که دروس دفترداری را در عمل در موسسات بهکار بندند. به این ترتیب، در اغلب موسساتی که نام برده شد، فن دفترداری و پارهای از اصول حسابداری را در عمل به کارمندان میآموختند... در اکثر موسسات خارجی که در ایران کار میکردند، اکثر پستهای مهم حسابداری در دست کارمندان خارجی بود، و به کارمندان ایرانی کمتر فرصت احراز مشاغل حساس در این رشته داده میشد. من باب مثال، در شرکت سابق نفت کلیه پستهای مهم حسابداری، به ترتیب اهمیت، در دست کارمندان انگلیسی، هندی و پاکستانی بود و حسابهای شرکت سابق حتی برای کارمندان و روسای عالیرتبه فنی ایرانی نیز، بهاصطلاح، یک کتاب بسته بود..."
در شرایط حاکم بر حرفه نوپای حسابداری ایران که مشاغل کلیدی حسابداری بنگاههای اقتصادی و نهادهای مالی نوبنیاد کشور همگی جولانگاه اتباع بریتانیا، هند، و پاکستان بودند، و سجادینژاد این وضعیت را به نیکی در سطور بالا پیش چشمان خواننده به تصویر میکشد؛ در آذر 1315 (1936)، یک گروه 12 نفری از بین متقاضیانی که از راه آزمون گزینش شده بودند، با هدف تربیت نخستین نسل حسابداران ایرانی، با بورسیه بانک ملّی ایران برای تحصیل حسابداری عازم مهد حسابداری آن دوران، انگلستان، شدند. از این گروه دانشجویان، 5 تن پیش از آغاز جنگ جهانی دوم (1318 تا 1324) و حین آن، یا بدون آن که تحصیلات خود را تکمیل کنند به ایران بازمیگردند، یا پس از تکمیل تحصیلاتشان در حسابداری یا رشتههای دیگر در اروپا اقامت میگزینند. ولی، 7 تن باقیمانده پس از تکمیل تحصیلات دانشگاهی حسابداری و توفیق عضویت وابسته در انجمن حسابداران خبره انگلستان به ایران بازمیگردند. از جمله شناختهشدهترین این افراد میتوان به حسن سجادینژاد، اسمعیل عرفانی، محمدمهدی سمیعی، و ابوالقاسم خردجو اشاره کرد، که هر یک از آنان در طول زندگی پرثمرشان مشارکتی انکارناپذیر در توسعه دانش و حرفه نوین حسابداری در ایران ایفا کردند. از این بین، حسن سجادینژاد و اسمعیل عرفانی پس از پیروزی نهضت ملّی شدن صنعت نفت و خلع ید «شرکت نفت ایران و انگلیس» از همه امور صنعت نفت ایران، با فرمان زندهیاد مهدی بازرگان، نخستین مدیرعامل شرکت ملّی نفت ایران، امور حسابداری پیچیده و گسترده شرکت ملّی نفت ایران را که در غیاب مستشاران انگلیسی و هندی و پاکستانی بر زمین مانده بود بر عهده میگیرند.
این دو زندهیاد، هفت سال پس از آن تاریخ، در سال 1336 «آموزشگاه عالی حسابداری» را با پذیرش 61 دانشجو از بین کارکنان شرکت ملّی نفت ایران بنیانگذاری کردند تا از این طریق به پرورش سازمانیافته حسابداران مورد نیاز صنعت نفت کشور مبادرت کنند. آموزشگاهی که ابتدا در سال 1350 به «مدرسه عالی حسابداری و علوم مالی» و سرانجام در سال 1353 به «دانشکده حسابداری و علوم مالی شرکت ملّی نفت ایران» تغییر نام داد و در واقع نخستین موسسه آموزش عالی حسابداری ایران به شمار میرود. این دانشکده علاوه بر تامین نیروی کارشناسی مورد نیاز حسابداری صنعت نفت کشور، در کنار «موسسه عالی حسابداری» که به همت زندهیاد عزیز نبوی در سال 1343 بنیانگذاری شده بود، بخش قابل ملاحظهای از نخستین نسل حسابداران دانشآموخته داخل کشور را پرورش داد. در این بین، با توجه به این که رشته تحصیلی حسابداری دانشکده حسابداری و علوم مالی شرکت ملّی نفت ایران به صورت کارشناسی ارشد پیوسته طراحی شده بود، بیشتر دانشآموختگان این دانشکده در کنار کار حرفهای به تدریس در دانشگاهها و موسسات آموزش عالی کشور نیز میپرداختند و بخش قابل ملاحظهای از نخستین نسل مدرسان دانشگاهی حسابداری کشور را نیز تشکیل میدادند.
یکی دیگر از خدمات برجسته و ماندگار دانشآموختگان دانشکده حسابداری و علوم مالی شرکت ملّی نفت ایران که با همکاری دانشآموختگان حسابداری خارج از کشور (عمدتاً، انگلستان) به بار نشست، نهادسازی حرفهای برای حسابداری نوپای ایران بود. نقطه اوج این اقدامات را میتوان بنیانگذاری انجمن حسابداران خبره ایران، در جایگاه نخستین انجمن حرفهای نادولتی و مستقل حرفه حسابداری ایران دانست. مجمع موسسان انجمن در روز چهارشنبه 2 اسفند 1351 به کوشش محمدمهدی سمیعی، رئیس دو دوره نخست شورای عالی انجمن، با حضور 22 تن از حسابداران دانشآموخته انگلستان (19 عضو انجمن حسابداران خبره انگلستان و ویلز (ICAEW)، و 3 عضو انجمن حسابداران خبره رسمی انگلستان (ACCA)) و 10 تن از حسابداران دانشآموخته دانشکده حسابداری و علوم مالی شرکت ملّی نفت ایران تشکیل شد. در طول چهل و چهار سال فعالیت پیوسته انجمن نیز همواره حضور دانشآموختگان این دانشکده در کادر رهبری و ادارهکنندگان انجمن و همچنین در کمیتههای تخصصی و عموم اعضای انجمن چشمگیر و برجسته بوده است.
از این رو، رویداد عهدهداری حسابداری شرکت ملّی نفت ایران توسط زندهیادان حسن سجادی نژاد و اسمعیل عرفانی و بنیانگذاری دانشکده حسابداری و علوم مالی شرکت ملّی نفت ایران به عنوان نخستین موسسه آموزش عالی حسابداری ایران را میتوان به عنوان برجستهترین و تاثیرگذارترین پیامد نهضت ملّی شدن صنعت نفت بر حسابداری کشور و به مثابه رنسانسی در تاریخ حسابداری ایران دانست.
یکشنبه، 29 اسفند 1395
66امین سالگرد ملّی شدن صنعت نفت ایران
تهران